Հայաստանում գիտության խնդիրների, ներկայի և ապագայի մասին «Անկախը» զրուցել է ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, ԳԱԱ թղթակից անդամ, ԳԱԱ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտի տնօրեն Արամ Պապոյանի հետ:

— Պարոն Պապոյան, ո՞րն եք համարում գիտության առաջնային խնդիրը Հայաստանում:

— Հայաստանի յուրահատկությունն այն է, որ մեր երկիրը պահանջում է տեսնել արագ ու արդյունավետ քայլեր: Զարգացած երկրներում նոր գիտելիքի ձեռքբերումից մինչև այդ գիտելիքի ներդրումը տասնամյակներ է տևում, դա անընդհատ պրոցես է: Հայաստանի յուրահատկությունն այն է, որ մեզ պետք է արագ ու շոշափելի արդյունք ունենալ: Իհարկե, դա ընդհանուր հիմնարար գիտության ձևաչափից դուրս է, բայց մյուս կողմից ըմբռնելի ու ընկալելի է: Այսինքն՝ կիրառական գիտություն ասածն այստեղ պետք է առաջնահերթ զարգացվի, մի քանի տարվա ընթացքում արդյունք ունենանք:

Պետք է նշել, որ Հայաստանում խորհրդային տարիներից ի վեր զարգացած է եղել հենց հիմնարար գիտությունը: Հիմա մեր առաջնահերթ խնդիրն է այդ գիտական ներուժն օգտագործել սեղմ ժամկետներում կիրառական արդյունքի ստացման համար:

Իսկ ո՞վ է լինելու գիտական արդյունքի շահառուն. առաջին հերթին՝ արդյունաբերությունը: Կարծում եմ, որ երկիրը, այդ թվում և Հայաստանը, չի կարող զարգանալ առանց ռեալ տնտեսության՝ արտադրության: Բոլորն են գիտակցում, որ Հայաստանում էքստենսիվ արդյունաբերությունը հեռանկարային չէ, ո՛չ ռեսուրսներ ունենք, ո՛չ բաց ճանապարհներ: Այդ բոլոր գործոնները համադրելով՝ գալիս ենք մի եզրակացության, որ այստեղի արդյունաբերությունը պետք է լինի գիտատար, այսինքն՝ միտքը ավելի մեծ մասնաբաժին պետք է ունենա մեր արդյունաբերության մեջ:

Եթե նպաստավոր պայմաններ լինեն՝ արագ հնարավոր կլինի գիտարար, ինովացիոն մոտեցումներով արդյունաբերություն ստեղծել Հայաստանում:

— Անցած տարի կառավարությունն իր ծրագրում ամրագրեց գիտության կիրառական ճյուղերի զարգացման առաջնահերթությունը: Ձեր կարծիքով՝ մենք կիրառական ուղղությունների զարգացման ի՞նչ պոտենցիալ ունենք, ի՞նչ քայլեր են հարկավոր դրա համար: Հիմնարար և կիրառական գիտությունների ֆինանսավորման համամասնությունն ինչպիսի՞ն պետք է լինի:

— Չեմ կարծում, որ բյուջետային ֆինանսավորումը հիմնարար գիտությունից կտրելն ու կիրառականին տալը հարցի լուծում կլինի: Մեր ինստիտուտի ընդհանուր ֆինանսավորման 30 տոկոսը գալիս է միջազգային ծրագրերից: Վերջին 10 տարիների ընթացքում մեր ինստիտուտը մեկ միլիարդի չափ դրամաշնորհ է ստացել արտերկրից: Եվ դա շնորհիվ այն հանգամանքի, որ ունենք զարգացած հիմնարար գիտություն: Եթե կանգնեցնենք հիմնարար գիտությունը և փորձենք զբաղվել կիրառական մշակումներով՝ գուցե դրանից էլ զրկվենք: Այսինքն՝ ամեն ինչ պետք է մտածված անել, մեկը մյուսի հաշվին չպետք է լինի:

Կարծում եմ, որ կիրառական գիտությունը զարգացնելու հարցը զուտ ֆինանսավորման կամ մեր հնարավորությունների հարցը չէ: Այստեղ կան նաև օրենսդրական որոշակի անելիքներ: Արդեն 10 տարուց ավելի տնօրեն եմ և հիշում եմ՝ առաջին օրվանից մենք փորձում էինք հասկանալ, թե ինչ կարող է անել մեր ինստիտուտը, որպեսզի մեր գիտական արդյունքը շուկա դուրս գա:

Գիտական մշակումը շուկա դուրս բերելը երկար գործընթաց է: Փուլեր կան, որոնք գիտնականի գործը չեն: Այստեղ պետք է լինի միջանկյալ օղակ, ըստ երևույթին պետական հովանավորությամբ, որը կունենա հստակ մեխանիզմներ գիտության արդյունքը շուկա հասցնելու համար:

Օրենքով գիտությունից արտադրություն կապը կազմակերպող օղակ է ճանաչվել Էկոնոմիկայի նախարարությունը: Կարծում եմ, որ գիտական ներուժն ավելի լավ պատկերացնում է Գիտության պետական կոմիտեն, հետևաբար այդ կոմիտեն էլ տվյալ գործառույթն ավելի արդյունավետ կարող է իրականացնել:

Հայաստանում 10 տարուց ավելի է՝ ընդունվել, բայց չի գործում «Ինովացիոն գործունեության պետական աջակցության մասին» օրենքը: Մինչև այժմ մշակումների հեղինակներն են փորձել ինչ-որ ճանապարհ գտնել: Բայց գիտությունը և բիզնեսը խոսում են լրիվ այլ լեզուներով: Գիտնականներն արդեն չեն էլ հավատում, որ ինչ-որ բան կարելի է անել: Դա հաղթահարելու համար մենք փորձեցինք ինստիտուտում համակարգել այդ գործընթացը: Ստեղծեցինք տեխնոլոգիայի տրանսֆերի գրասենյակի պես փոքր կառույց, որին գիտնականը պետք է հանձնի իր արդյունքը, կառույցն էլ զբաղվի այդ մշակումների առաջմղմամբ: Ինչ-որ քայլեր արդեն արել ենք այդ ուղղությամբ, որոշ փոքր հաջողություններ կան:

Նշեմ, որ պետական ֆինանսավորումը ստանում ենք զուտ գիտական աշխատանք կատարելու համար, այնտեղ արդյունքները շուկա դուրս բերելու ծախսեր չկան նախատեսված: Նույնը և միջազգային դրամաշնորհների առումով:

Խնդիր է նաև այն, որ Հայաստանում արդյունաբերությունն ապրում է այսօրվա օրով, երկու տարուց ավելի տեսադաշտ չկա: Ավելի հեշտ կստացվի այս ամենը, եթե հեռանկար լինի, և այդ հեռանկարի ճանապարհներ նախանշվեն:

Իսկ կառավարության ծրագրի համաձայն՝ 2018-ից կիրառական գիտության ֆինանսավորման մասնաբաժինը պետք է աճի: Լավ է դա, թե վատ՝ դժվարանում եմ ասել: Այստեղ ցանկացած քայլ պետք է կատարել զգույշ, որ հանկարծ եղածը չքանդեն: Շատ հեշտ է վերացնել հիմնարար գիտությունը, իսկ կորցրածը վերականգնելը՝ բարդ ու ծախսարար: Ինչ զարգացում էլ լինի, հիմնարար գիտությունը, որում Հայաստանն այսօր ուժեղ է, պետք է պահպանվի: Մենք աշխարհում 50-րդ տեղում ենք բացարձակ ցուցանիշներով: 220 երկրների շարքում 50-րդ տեղը, այն էլ նման ֆինանսավորմամբ, լավ արդյունք է:

Պոտենցիալի առումով մեր ինստիտուտի օրինակը կարող եմ բերել: Կարծում եմ՝ մնացած ոլորտներում էլ նույն վիճակն է: Նյութատեխնիկական բազան հիմնականում մնացել է խորհրդային տարիներից: Անկախության տարիներին բոլոր նոր սարքավորումները ձեռք են բերվել միջազգային դրամաշնորհային ծրագրերի միջոցով: Այսինքն՝ առաջին հերթին պետք է օգտագործել արտերկրի միջազգային ծրագրերի հնարավորությունները: Հայաստանն ասոցացված երկրի կարգավիճակով անդամակցել է «Հորիզոն 2020» ծրագրին, որի 80 մլրդ եվրո ֆինանսավորման շուրջ 60 տոկոսը հատկացվելու է գիտությունից դեպի արտադրություն ձևաչափով: Կարևոր է նաև, որ ծրագիրը մշակողի մտավոր սեփականության նկատմամբ հավակնություններ չունի: Համարում եմ, որ այս հնարավորությունն օգտագործելը իրատեսականներից մեկն է:

Օրինակ՝ մեր ինստիտուտի դեպքում նպատակահարմար ճանապարհը հետևյալն է: Քանի որ մեր մշակումների մեծ մասը վերաբերում է այն ոլորտներին, որոնց արդյունաբերական պոտենցիալը Հայաստանում չկա, ավելի նպատակահարմար է, որ մենք մշակենք տեխնոլոգիա և դա պայմանագրով լիցենզավորենք արտերկրի բարձր տեխնոլոգիական ընկերություններին: Դա ընդունված ձևաչափ է:

Երկրորդ տարբերակն այն է, որ կարողանանք մեր ինստիտուտում ստեղծել փոքր արտադրություն: Դա չի կարող լինել շատ բարձր տեխնոլոգիական մեր նյութատեխնիկական հնարավորությունների պայմաններում: Այդ ուղղությամբ մենք արդեն քայլեր անում ենք. փոքր գիտական ճարտարագիտության խումբ ենք ստեղծել:

— Պարոն Պապոյան, ասացիք, որ գիտնականը բիզնեսով չի կարող զբաղվել և միջանկյալ օղակ է հարկավոր: Գուցե պետք է գիտնականների ու մենեջերների համագործակցությո՞ւն ստեղծել:

— Մեծ կասկածներ ունեմ, որ Հայաստանում նման կայացած մենեջերներ ունենք: Որպես գործատու ներկայիս կրթությունում տեսնում եմ բացեր, որ պետք է լրացնել, որպեսզի այդ երիտասարդները կարողանան նորմալ աշխատել: Չկա, օրինակ, գիտական մենեջմենթ, որևէ բուհ դա չի սովորեցնում:

Գիտական աշխատանք կատարելը գիտնականի աշխատանքի կեսն է, մնացած ժամանակահատվածում նա ծրագրեր և հոդվածներ է գրում, որոնք էլի գիտելիքներ են պահանջում: Ներկայում մեր ուժերով ենք փորձում երիտասարդներին պակասող գիտելիքները մատուցել:

Եթե խոսում ենք գիտության շուկա դուրս գալու մասին՝ գոնե սկզբնական գիտելիքներ պետք է լինեն մտավոր սեփականության մասին, հեղինակային իրավունքի մասին: Այս մեծ հատվածը կրթական ծրագրերից դուրս է մնացել:

— Պարոն Պապոյան, բոլոր գիտական ինստիտուտներում միջին տարիքի կադրերի խնդիր ունենք: Ձեր ինստիտուտում ինչպե՞ս եք փորձում երիտասարդներին գիտությունում պահել:

— Հայաստանում գիտաշխատողների երկու միջին տարիք կա՝ 60-65 տարեկան և մինչև 35 տարեկան: Վերջինը ռոտացիոն բնույթ է կրում. երիտասարդները գալիս են, մի քանի տարի աշխատում, ապա որևէ ընկերությունում աշխատանքի անցնում և թողնում գիտությունը: Դատարկություն կա 35-55 տարեկան հատվածում: Միտումը շարունակվելու դեպքում 10-15 տարի հետո լուրջ խնդրի առաջ կկանգնենք: Այդ պատճառով հիմա փորձում ենք քայլեր ձեռնարկել, որ գիտությունում էլ նրանց գումար վաստակելու հնարավորություն տանք. նրանք գիտությունից հեռանում են ֆինանսական խնդիրների պատճառով: Փորձում ենք այնպես անել, որ այն, ինչ պիտի անեն այլ կազմակերպություններում ու վարձատրվեն, անեն մեր ինստիտուտում՝ համադրելով իրենց աշխատանքի հետ և նույնպես վարձատրվեն: Կարծում եմ, որ սա ամենաարդյունավետ փորձերից մեկն է: Նախաձեռնությունը մեկ տարի առաջ ենք սկսել: Արդեն տարբեր ուղղություններով հաջողությունների ակնկալիքներ կան թե՛ տեղական, թե՛ միջազգային փոքր կազմակերպությունների հետ համագործակցության առումով: Մեր ինստիտուտի մոտ 30 տոկոսը երիտասարդներ են: Եվ առաջին հերթին ուզում եմ տեսնել նրանց հաջողության պատմությունը, որը կոգեշնչի երիտասարդ գիտաշխատողներին:

— Գիտնականները հաճախ նշում են, որ առկա սուղ ֆինանսավորմամբ էլ հնարավոր է խնդիրներ լուծել, պարզապես պետք է արդյունավետ բաշխել միջոցները: Ո՞րն է խնդիրն այս առումով:

— Ֆինանսավորումը տարիներ շարունակ հատկացվում է տարբեր համակարգերին գուցե ոչ շատ մտածված ձևով, հավանաբար պայմանավորված աշխատակիցների թվաքանակով: Կարծում եմ, որ բավականաչափ հաշվի չի առնվում, թե որ կազմակերպությունն ինչքան արդյունավետ է աշխատում: Վերջերս այդ մասին խոսվում է:

Բայց եթե նայենք, թե որքան գումար է պետությունը ծախսում գիտության վրա, քանի գիտնական է պահում այդ միջոցներով, անգամ առանց արդյունավետության ցուցանիշները դիտարկելու՝ միջոցների ծախսն արդարացված է: Մեր գիտական ներուժը գոնե ֆոնային ռեժիմում պահելը կարևոր է: Այլապես գիտական ներուժի փոշիացումը կունենա շատ ծանր հետևանքներ:

Իսկ գումարների փոշիացմանը պետությունը հաճախ ինքն է նպաստում: Օրինակ՝ գնումների գործընթացը ներդնելով: Եթե օրինակ՝ նախկինում սարքը կարող էինք գնել 10 հազար դրամով, հիմա նոր գործընթացով գնում ենք 20 հազար դրամով: Պետությունը պետք է մեխանիզմներ ապահովի, որ արդյունավետ ծախսվեն այդ գումարները, ժամանակ չկորչի, անիմաստ կառույցներ չստեղծվեն ինստիտուտում:

Օրենքներն էլ պետք է խթանեն գիտությունը, ոչ թե հակառակը: Օրինակ՝ Գերմանիայից մեզ մի ողջ լաբորատորիա են պատրաստ նվիրել, բայց եթե սարքավորումները բերենք՝ մաքսատանը այնքան մեծ գումարներ ստիպված կլինենք վճարել, որ վեր է մեր հնարավորություններից: Այս կարգի հարցերը որ լուծվեն, մոտեցումները հստակեցվեն, ամեն ինչ շատ լավ կլինի:

— Ներկա տեմպերի պահպանման դեպքում, Ձեր կարծիքով, դեռ որքա՞ն մրցունակ կլինի գիտությունը Հայաստանում: Եվ ինչի՞ հաշվին ենք կարողանում մրցունակություն ապահովել:

— Ներկա պայմաններում գիտությունը մրցունակ է: Ամենալուրջ վտանգը որ տեսնում եմ՝ սերնդափոխության վտանգն է: Եթե սերնդափոխության խնդիրը չլուծենք՝ 10-15 տարի հետո փաստի առաջ կկանգնենք:

Չեմ խոսում ֆինանսավորման մասին: Պետության տված գումարները քիչ են, քանի որ ավելին չի էլ կարող տալ: Դա փաստ է: Մենք օրինակ՝ ելքը տեսնում ենք դրամաշնորհային ծրագրերում: Մեր միջին աշխատավարձը միջազգային ծրագրերի շնորհիվ համարյա երկու անգամ բարձր է պետբյուջեով հատկացվածից:

Իսկ ինչո՞ւ ենք մնում մրցունակ՝ չնայած ցածր ֆինանսավորմանը: Այստեղ պետք է մեր ազգի գլուխը գովենք: Մեր մոտեցումը հետևյալն է. եթե անում ենք գիտություն, ապա դա պետք է անենք միջազգային մակարդակով, բայց այն ոլորտներում, որտեղ ունենք ներուժ: Գտնում ենք փոքր հատված, որը զբաղեցրած չէ և մենք կարող ենք զբաղեցնել: Այդ մոտեցումն ամենաօպտիմալն է: Նաև սուղ միջոցների պատճառով երբեմն կարողանում ենք թանկարժեք գործընթացների համեմատաբար մատչելի այլընտրանքը գտնել, ինչը ևս շահեկան դիրքեր է ապահովում: Այդ ներուժը կա և 10-15 տարի դեռ մրցունակ կլինենք:

— Իսկ ի՞նչ քայլեր են հարկավոր, որ 10-15 տարի հետո խնդրի առաջ չկանգնենք:

— Պետությունը հիմա քայլեր է ձեռնարկում, որ երիտասարդները մնան գիտությունում: Բոլոր այդ ծրագրերը մինչև 35 տարեկանների համար են: Ենթադրվում է, որ դրանից հետո գիտնականը կկարողանա ինքնուրույն իր հարցերը լուծել: Բայց դա այդպես չէ: Օրինակ՝ մեր աշխատակիցներից արտերկիր գնացած երիտասարդները բազմիցս հարցնում են, թե Հայաստան վերադառնալու դեպքում ինչ հնարավորություններ կունենան, ինչ արտոնություններից կարող են օգտվել, եթե արդյունավետ աշխատեն: Իրենք ուզում են կարիերայի ողջ ընթացքում աճի հնարավորություն տեսնել: Այդ դեպքում նրանք կվերադառնան: Հիմա դա կարող ենք անել: Երևի ստիպված պետք է անենք, որպեսզի գոնե ամենատաղանդավորներին հետ բերենք Հայաստան կամ մեր տաղանդավորներին թույլ չտանք գնալ այլ ոլորտներ:

Հայկուհի Բարսեղյան

Աղբյուրը` ankakh.am