Գիտության խնդիրների մասին ֆիզմաթ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Էդուարդ Ղազարյանի կարծիքը ներկայացվել է “անկախ”-լրագրող Հայկուհի Բարսեղյանի հետ զրույցում.

— Պարո՛ն Ղազարյան, այն սակավաթիվ գիտնականներից եք, որոնց մասին խոսելիս ասում են՝ գիտական դպրոցի հիմնադիր է: Ո՞րն է Ձեր հաջողության գաղտնիքը:

— Ես երիտասարդներին ասում եմ՝ երեք նախապայման է պետք գիտության մեջ հաջողություններ ունենալու համար: Առաջինը զարմանալու հատկությունն է: Մարդը չպետք է կորցնի զարմանալու հատկությունը: Եթե կորցրեց՝ դադարում է մտածել: Ցավոք սրտի, մեր մանկավարժությունը հաճախ այդ հանգամանքը հաշվի չի առնում, և երեխաները 3-4-րդ դասարանից հետո այլևս չեն զարմանում: Պետք է դիտողականություն ունենաս, սովորական երևույթներում նկատես անսովորը և զարմանաս: Այդ դեպքում ցանկություն է առաջանում պարզելու, հասկանալու, թե ինչու է դա այդպես:

Երկրորդը, իհարկե, աշխատասիրությունն է: Անգամ Այնշտայնն է ասել, որ գիտության մեջ մարդ շոշափելի արդյունքի կարող է հասնել միայն ծայրահեղ աշխատասիրությամբ: Տաղանդն ու հանճարը բավական չեն, հաջողությունների համար պետք է նաև աշխատասիրություն:

Երրորդը, որով երևի բացատրվում են իմ գիտական հաջողությունները, պետք է հաջողության պահն ունենաս՝ ճիշտ տեղում ու ճիշտ ժամանակին հայտնվես: Երբ 1969-ին ասպիրանտուրան ավարտեցի, դեռ նոր էր հետաքրքրություն առաջացել բարակ թաղանթների նկատմամբ: Չգիտեմ ինչու դա ինձ շատ ձգեց: Չնայած դեռ փորձեր չկային, տեխնոլոգիաներ չկային, որոնցով կարելի էր ստանալ այդ շատ փոքր չափերով նյութերը, բայց զուտ տեսականորեն հետաքրքրեց այդ բնագավառը, և Երևան վերադառնալուց հետո սկսեցի զբաղվել այդ խնդիրներով: Եղան առաջին տպագրությունները միութենական ու միջազգային ամսագրերում, և պարզվեց, որ ես ճիշտ ուղու վրա եմ. անցած դարի վերջերին էլեկտրոնիկայի զարգացման նոր փուլը սկսվեց, որը կոչվում է նանոէլեկտրոնիկա: Նանոգիտությունը հիմա հրաշքներ է գործում՝ էապես փոխելով կյանքը:

Ես այն ժամանակ էլ սիրում էի երիտասարդների հետ աշխատել: Հայաստան վերադառնալուց հետո ղեկավարում էի հանրապետական օլիմպիադաները ֆիզիկայից, այսինքն՝ պոտենցիալ ունեցող երեխաներին ճանաչում էի դեռ 9-10-րդ դասարանից: Հետո նրանք դառնում էին իմ ուսանողները, ապա նաև իմ գիտական խմբի մաս կազմում: Այսօր իմ խորհրդատվությամբ 9 դոկտոր ունենք և 40-ից ավելի գիտությունների թեկնածու ցածր չափայնության համակարգերի ֆիզիկայի բնագավառում: Ցավոք, նրանց մի մասն աշխատում է դրսում:

— Եթե փորձեք համեմատել, այն ժամանակ, երբ նոր էիք գիտություն մտնում, ինչո՞վ էր գիտությունը Ձեզ համար գրավիչ և ինչո՞վ է այսօր գրավիչ: Արդյոք փոփոխվե՞լ է գիտության գրավչությունը մեր օրերում:

— Հիմնարար գիտությունն ունի մեծ ինտելեկտուալ գրավչություն. ստեղծվում է նոր գիտելիք: Այն ունի երկու գործառույթ, նոր գիտելիքը էապես բարձրացնում է հասարակության ընդհանուր կրթվածության մակարդակը, մյուս կողմից՝ նոր գիտելիքի հենքի վրա նոր կիրառական խնդիրներ կարող են լուծվել, որը կազդի տնտեսության վրա և այլն: Նույնիսկ Նոբելյան մրցանակակիր Ժոլիո-Կյուրին է ժամանակին ասել, որ այն երկիրը, որը գիտություն չունի, վաղ թե ուշ վերածվում է գաղութի:

Մյուս կողմից՝ կարծես Աստծո տվածն է. հայերը հաջողությամբ են կարողանում զբաղվել հիմնարար գիտությամբ: Բազմաթիվ գիտնականներ ունենք, որոնք լուրջ ներդրում են ունեցել համաշխարհային գիտության մեջ:

Անկախությունից հետո, իհարկե, իրավիճակը փոխվեց, գիտության ֆինանսավորման խիստ դեֆիցիտ ունենք: Բայց զարմանալին այն է, որ այնուամենայնիվ, «խելագարներ» գտնվում են: Ես նրանց եմ անվանում խելագար, ովքեր տարվում են ֆիզիկայով, մաթեմատիկայով, քիմիայով, կենսաբանությամբ և էլի հաջողությունների են հասնում: Մեր հատուկ թեքումով դպրոցների երեխաները միջազգային օլիմպիադաներից մեդալներով են վերադառնում, հետագայում դառնում ուսանող, ասպիրանտ, պաշտպանում, բայց, ցավոք սրտի, պաշտպանելուց հետո իրենց աշխատատեղը փնտրում են դրսում, քանի որ դեռևս մեր երկրում ֆինանսական խնդիրները բավարար չափով լուծված չեն:

Եվ այստեղ միայն գիտնականի սոցիալ-տնտեսական պայմանների մասին չէ խոսքը: Իհարկե, շատ ցածր են աշխատավարձերը: Բայց գիտնականի համար կարևոր են ոչ միայն նրա սոցիալական պայմանները, այև աշխատանքային պայմանները: Շատ դեպքերում թանկարժեք սարքավորումներ են պետք, գումարներ են պետք գործուղումների գնալու, միջազգային գիտաժողովների մասնակցելու, այլ գիտնականների հետ շփվելու համար: Այդ բոլոր հնարավորություններն այսօր խիստ սահմանափակ են:

Այսօր մեր երկրում ՀՆԱ-ի 0.2-0.3 տոկոսն է տրամադրվում գիտությանը, այն դեպքում, երբ գոնե եղածը պահպանելու համար ՀՆԱ-ի 1 տոկոսն է պետք, իսկ զարգացման համար՝ 2-3 տոկոսը: Առայժմ դեռ այդ հնարավորությունը մեր պետությունը չունի:

— Հիմնարար գիտության հաջողություններից խոսեցիք, սակայն կառավարությունը կարևորում է կիրառական ուղղության զարգացումը: Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ է պետք նաև կիրառական ուղղությունում հաջողություն ունենալու համար: Եվ հնարավո՞ր է ունենալ կիրառական գիտություն առանց հիմնարարի:

— Սահմանադրությունն էլ ամրագրում է՝ պետության կառավարման կարևորագույն խնդիրներից մեկը հիմնարար և կիրառական գիտությունների զարգացումն է:

Աքսիոմ է, որ առանց հիմնարար գիտության կիրառական գիտություն չի կարող գոյություն ունենալ: Ճիշտ է, ամեն նոր գիտելիք անմիջապես կիրառություն չի գտնում: Այլ կերպ ասած՝ կիրառական գիտությունն այսօրվա խնդիրներն է լուծում, հիմնարար գիտությունն ուղղորդված է ապագային: Բայց ամեն դեպքում առանց հիմնարար գիտելիքի նոր կիրառություններ, հատկապես՝ բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում, հնարավոր չէ:

Իսկ կիրառական գիտության խնդիրը դեռ խորհրդային տարիներից է գալիս: Գիտական հիմնարկի հետազոտությունն անմիջապես ապրանքի չի վերածվում, այն պետք է ճանապարհ անցնի: Այն ժամանակ փորձակոնստրուկտորական բյուրոներ կային, որոնք ապրանքը մեկ նմուշով ստանում էին, փորձարկում, հետո շուկան ուսումնասիրում, որ արտադրություն սկսվի: Այսօր այդ միջանկյալ օղակները մեզ մոտ չկան, իսկ գիտնականը չի կարող ներդրումով զբաղվել: Այստեղ ուրիշ մտածողության մարդիկ են պետք, և այլ տեխնոլոգիաներ է պետք կիրառել, որ գիտական գաղափարը հասնի արտադրություն ու տնտեսության վրա էապես ազդի: Մենեջերներ են պետք: Եվ արտերկրում այդպես էլ աշխատում են:

— Տարիներ շարունակ խոսվում էր գիտելիքահենք տնտեսության մասին: Սակայն վերջերս անգամ չեն էլ խոսում այդ մասին: Ձեր կարծիքով՝ մենք գիտելիքահենք տնտեսություն ունենալու հնարավորություն ունե՞նք, և ի՞նչ է պետք դրա համար:

— Շատ ցավոտ հարց է: Խորհրդային Միության ժամանակ մենք ունեինք այդպիսի տնտեսություն: Մի ոլորտ կարող եմ ներկայացնել՝ էլեկտրոնիկան: Խորհրդային շրջանում մոտ 12-13 հազար գիտաշխատողներ և ինժեներներ ունեինք էլեկտրոնիկայի ոլորտում, գործում էին մի շարք հզոր գիտաարտադրական կազմակերպություններ: Հազարավոր մարդիկ էին աշխատում այդ ոլորտում ու արտադրանք էին տալիս: Անկախանալուց հետո այդ կազմակերպությունները վերացան, չկան այդ գործարանները, բայց ինժեներատեխնիկական ու գիտական անձնակազմը որոշ չափով դեռ պահպանվում է: Մենք մոտ 10 տարի առաջ մի առաջարկություն արեցինք, այն է՝ «Մարս» գիտաարտադրական կազմակերպության հիմքի վրա սկսել լուսադիոդային արտադրություն:

Աշխարհում արտադրվող էլեկտրականության 25 տոկոսը ծախսվում է լուսավորության համար: Շիկացման լամպերն ամենուրեք գործածությունից դուրս են գալիս, քանի որ դրանց օգտակար գործողության գործակիցը շատ ցածր է: Կառավարությանը ներկայացրած մեր բիզնես ծրագիրը փորձաքննություն անցավ, բարձր գնահատականներ ստացավ, բայց կառավարությունը նպատակահարմար չգտավ ֆինանսավորել՝ 7-8 մլն դոլարի ներդրում էր պետք: Մենք կարող էինք լուսադիոդային արտադրություն սկսել, կադրերն ունեինք, անգամ նրանց Գերմանիա վերապատրաստման էինք ուղարկել, մի քանի սարքավորում էր հարկավոր ընդամենը:

Այսինքն՝ ներդրումների դեպքում կարող ենք գիտելիքահենք տնտեսություն ունենալ:

Հիմա կառավարությունը կարծես ուզում է այլընտրանքային էներգետիկան զարգացնել: Այս առումով կարծես մեր կառավարությունը լուրջ է տրամադրված, և առաջիկայում երևի մրցույթներ ու ներդրումներ կլինեն:

— Սուղ ֆինանսավորման պայմաններում, Խորհրդային Միությունից մնացած բազայի հիման վրա մեր գիտությունը դեռևս մրցունակ է: Այսպես որքա՞ն կարող է շարունակվել: Ինչպիսի՞ն եք տեսնում գիտության ապագան Հայաստանում:

— Եթե խոսքը տեսական գիտության մասին է, այստեղ մեծ գումարներ պետք չեն հաջողություններ ունենալու համար, պետք են մարդկային ռեսուրս, խելք, թուղթ ու գրիչ, համակարգիչ և մի քիչ էլ շփում միջազգային գիտական կենտրոնների հետ: Եվ այս առումով մենք համաշխարհային մասշտաբով լիդերների մեջ ենք առանձին ուղղությունների գծով:

Ինչ վերաբերում է փորձարարական գիտությանը, կիրառականի հետ չխառնեք, սա էլի հիմնարար գիտություն է, դրա համար պետք են գերժամանակակից սարքավորումներ, մինչդեռ մեր սարքավորումները վաղուց հնացել են:

Իհարկե, կան միջազգային ծրագրեր, որոնք ոչ թե աշխատավարձ են առաջարկում, այլ գործուղումներ և գիտական սարքավորումներ: Տարբեր գիտական խմբեր այսպես սարքավորումներ են ձեռք բերում: Մյուս կողմից՝ կարելի է օպտիմալ օգտագործել ռեսուրսները. եթե թանկարժեք գիտական սարքավորում է, կարիք չկա, որ ամեն խումբ ունենա դրանից, մեկ սարքը կարող են օգտագործել բոլորը: Պետք է մի քիչ բաց լինել կամ թանկարժեք գիտական սարքավորումների օգտագործման կենտրոն ստեղծել ակադեմիայի համակարգում: Սա ճանապարհներից մեկն է:

— Վերջին տարիներին քայլեր ձեռնարկվում են երիտասարդներին դեպի գիտություն գրավելու համար, սակայն միջին տարիքի գիտնականների խնդիր ունենք՝ կա՛մ հեռանում են Հայաստանից, կա՛մ գիտությունից: Ձեր կարծիքով՝ ի՞նչ քայլեր են պետք միջին տարիքի գիտնականների խնդիրը լուծելու համար:

— Իսկապես, այսօր մեր երկրի համար դա լուրջ պրոբլեմ է: 35-55 տարեկան գիտնականների խնդիր ունենք: Սկզբնական շրջանում ունենք հոյակապ երիտասարդներ, որոնք իրենց նվիրում են գիտությանը, բայց պաշտպանելուց հետո զգալի մասը հեռանում է Հայաստանից և գնում իր մասնագիտությամբ այլ երկրներում աշխատելու: Երբ ակադեմիայում էի աշխատում, մի գործուղում կազմակերպեցի Գերմանիա, Արևմտյան Գերմանիայից հասա մինչև Արևելյան Գերմանիա՝ լինելով իմ ոլորտի համարյա բոլոր գիտական կենտրոններում: Ապշել էի, համարյա բոլոր գիտական կենտրոններում աշխատում էին 25-35 տարեկան հայ երիտասարդներ: Բայց նրանցից ոչ մեկը որևէ կապ չուներ Հայաստանի հետ: Զգալի մասն էլ զինապարտության հետ կապված խնդիրներ ուներ: Բայց, օրինակ՝ մերձբալթյան երկրներից եկած երիտասարդների հետ կնքված պայմանագրերի համաձայն՝ երկու տարի հետո, եթե հաջողություն արձանագրեին իրենց ոլորտում, կարող էին իրենց երկիր վերադառնալ՝ տանելով գիտական սարքավորումները՝ այնտեղ գիտությունը զարգացնելու համար:

Մինչդեռ մեր գիտնականները վախենում են վերադառնալ կամ փորձել կապ ստեղծել Հայաստանի հետ: Նրանք այնտեղ աշխատելով էլ կարող էին շատ օգտակար լինել Հայաստանի գիտության զարգացման գործում: Մեր դեսպանատները այս ուղղությամբ բացարձակ աշխատանք չեն տանում: Այդ պատճառով էլ վակուում է առաջանում: Մեր պետությունը դեսպանատների միջոցով այլ երկրներում ապրող հայ գիտնականների հետ կարող էր կապ ստեղծել, որ նրանք իրենց կարողություններն օգտագործեին Հայաստանի գիտության զարգացման նպատակով ներդրում անելու համար: Խնդրի լուծման ճանապարհներից մեկը դա է:

Եթե դրսի հայ գիտնականներն իրենց հնարավորությունները ծառայեցնեն ի նպաստ գիտության զարգացման Հայաստանում, մեծ հեռանկարներ կարող են բացվել, բայց դրա համար պետք է պետական քաղաքականություն մշակվի:

— Ուղեղների արտահոսքը մեծ խնդիր է մեր երկրում. սուղ միջոցներով մասնագետներ ենք պատրաստում այլ երկրների համար: Այս երևույթի դեմն ինչ—որ կերպ կարո՞ղ ենք առնել:

— Ես մի անգամ հարց բարձրացրել եմ, թե ինչու մեր գիտնականներին տանող երկրները կամ կենտրոնները հարկ չեն մուծում մեր երկրին: Չէ՞ որ մեկ գիտնական պատրաստելու համար կլորիկ գումար է պետք: Եթե այդ մասնագետը գնում է այլ երկրում աշխատելու, ապա ո՞վ պետք է տա պետության պարտքը:

Չգիտեմ, միջազգային մասշտաբով նման հարց կարելի է բարձրացնել, թե ոչ, բայց սրանում իմաստ կա: Մենք կադր ենք պատրաստել, պետությունն այդքան ծախս է արել, բայց մասնագետները գնում են ու այլ պետությունների համար աշխատում: Դա էլ է, չէ՞, ապրանք: Եթե ուրիշ պետություն է ընդունում մեր պատրաստած մասնագետին՝ թող փոխհատուցի նրա պատրաստման ծախսերը:

Մյուս կարևոր հարցը նրանց հետ կապը չկտրելն է: «Զինապարտության մասին» օրենքն է հաճախ խոչընդոտում: Նրանք պատրաստ են մեզ հետ աշխատել, գալ-գնալ, մեր կադրերին այնտեղ ընդունել, բայց քանի որ սև ցուցակ են մտել, վախենում են, որ կգան այստեղ ու կընկնեն անելանելի վիճակի մեջ:

Կարծում եմ, որ լուրջ պետական քաղաքականություն պետք է մշակվի այս առումով:

— Ամփոփելով, պարոն Ղազարյան, ո՞րն եք համարում խոշորագույն խնդիրը հայաստանյան գիտության մեջ և դրա լուծման ի՞նչ ուղղություններ եք տեսնում:

— Ամենամեծ խնդիրը արժեքային համակարգի կտրուկ փոփոխությունն է, որ եղել է մեր երկրում անկախանալուց հետո: Հիմա լրիվ այլ արժեքային համակարգ է գործում: Նախորդ դարի 60-70-ական թվականներին ունեցել ենք թռիչք կրթության և գիտության ոլորտում: Գիտելիքն արժեք էր, այդ թվում նաև Հայաստանում:

Դրան նպաստում էր և՛ պետությունը, և՛ մշակույթը: Ամենաբարձր աշխատավարձը խորհրդային տարիներին ստանում էր պրոֆեսորը՝ նախարարից էլ բարձր: Այսինքն՝ պետությունը հասկանում էր այդ սոցիալական շերտի կարևորությունը, ուսուցիչների, դասախոսների, գիտնականների վարկը շատ բարձր էր, պետությունն էլ իր վերաբերմունքը բարձր աշխատավարձով էր դրսևորում: Նրանց մասին ֆիլմեր էին նկարվում, գրքեր էին գրվում: Հիմա այդ ամենը չկա: Ամենացածր աշխատավարձը գիտնականն է ստանում:

Այս արժեքային համակարգը պետք է փոխվի, և դա մի նախարարության գործ չէ, ազգովի պետք է փոխվի: Սա հեշտ գործ չէ:

Աղբյուրը` այստեղ